Osmanlı’da Devşirme Sistemi ve Enderun

Devşirme sisteminden bahsetmeden öncelikle enderun’un ne olduğu, nasıl bir işleve sahip olduğu konusunu açmakla başlayalım.

Osmanlı Devleti’nde XV. yüzyıl ortalarından itibaren medrese dışında en önemli resmî eğitim kurumu niteliği taşır. Daha ziyade mülkî ve askerî idarecilerin yetiştirildiği bu mektep, Osmanlı merkez ve taşra bürokrasisine gerekli insan gücü kaynağını oluşturmak için kurulan kurumlardı. . Bu vasfı ile resmî Osmanlı ideolojisi veya zihniyetinin öğretilip geliştirildiği temel eğitim birimini teşkil ettiği gibi idarî ve siyasî hedeflerin tayininde, devletin ana kurumlarının işleyişinde önemli bir yere sahip olmuştur. Denilebilir enderun ki Osmanlı İmparatorluğunda devletin önemli mevkilerine yönetici yetiştirilmek için saray dairesinde kurulmuş üst seviye eğitim kurumlarıdır.

Konumuz olan devşirme konusuna döndüğümüzde aslında düşünüldüğü gibi geçmişte Osmanlı devşirme usulü küçük çocukların anne babasından zorla koparıldığı gelişi güzel bir sistem değildi. Her şeyden evvel 9-10 yaşlarındaki çocuklar hem fiziği hem zihni kabiliyetleri titizlikle incelenerek kabul ediliyordu. Alınırken de aileleri ikna ediliyordu. Zaten şehirli ve hali vakti yerinde olan ailelerin çocukları pek tercih edilmiyordu. Daha ziyade köylerden,zorlu şartlarda geçimini sağlamaya çalışan ailelerin çocukları alınıyordu. Çünkü şehirli çocuklar daha uyanık oldukları ve kültürel açıdan belli bir kimlik sahibi oldukları için adaptasyonu daha zor oluyordu. Aileler de gönül rızasıyla çocuklarının daha iyi şartlarda yetişmeleri için çocuklarını saraya isteyerek veriyorlardı.

Çocuklar 9-10 yaşlarında devşiriliyordu. Lakin Hassa Mimarlar Ocağındaki teknik işlerde istihdam edilecek gençler, belli bir teknik kabiliyete sahip olmaları gerektiği için 14-15 yaşlarda devşiriliyordu. Orta Anadolu’daki Hristiyan Türklerden olan büyük usta Mimar Sinan da böyle devşirilmişti. Devşirme sisteminde ailenin tek çocuğu da alınmıyordu. Yahudilerden de seçim yapılmıyordu. Bunun sebebi antisemitizm değil,Yahudilerin ekseriyetle şehirli olmasıydı. Çocuklar genelde Balkanlardan devşirilse de, Orta Anadolu’dan ve Kafkasya’dan da ihtiyaca göre devşiriliyordu. Her yıl yapılmıyordu. 2 yıl, 3 yıl hatta 5 yılda bir de seçim yapılıyordu.

Seçilen çocuklar kabiliyetlerine göre asker yetiştiren Kapıkulu Ocağı’na veya bürokrat yetiştiren Enderun Mektebi’ne alınıyordu. Kapıkulu Ocağı’na alınacaklar önce dini ve dili öğrenmeleri için Müslüman ailelerin yanına veriliyordu. Enderun Mektebine alınanlar burada eğitim görüyor, Galata Sarayı veya Edirne Sarayında yetiştikten sonra Topkapı Sarayı’na alınıyor ve zamanla yükselip bürokrat oluyordu.Lakin bu makamlara erişmek için oldukça meşakatli bir yoldan geçmek gerekiyordu. Zira Enderun Mektebi 7 sınıftan oluşuyordu: 1- Küçük Oda, 2-Büyük Oda,3-Seferliler Dairesi,4-Kuşhane,5-Hazine,6-Kiler ve 7- Has Daire.

Enderun Mektebindeki her öğrenci dersleri dışında saraydaki işlerden de sorumluydu. Küçük ve Büyük Oda öğrencileri mutfakta görev yapıyor, odun kırıyor ve tuvalet temizliyordu. Böylece devletin üst kademesine giden yolda, sabrı, tevazuyu öğreniyor ve nefislerini terbiye ediyorlardı. Bu iki sınıftaki öğrencilere Dolamalılar da deniyordu. Giydikleri kıyafet ayak işlerinde kirlenmesin diye kuşaklarının içine sokup doladıkları için bu adı alıyorlardı.3.sınıf olan Seferliler Dairesi öğrencileri padişahlarla seferlere katılıyor ve diğer vakitlerde saraydaki kıyafetlerin bakımını yapıyorlardı.4.sınıf olan Kuşhane’de eğitim alan öğrenciler saray kuşlarının bakımından ve padişahın özel mutfağından sorumluydular. Padişah gece yeme içme ihtiyacı hissettiğinde, bu hizmeti Kuşhane’deki talebeler gerçekleştiriyordu. Zira Birun Avlusundaki ( 2.avlu) Matbah-ı Amire acil ihtiyaç için uzak bir mesafedeydi.

5.sınıf öğrencileri sarayın iç hazinesinin güvenliği ve bakımından sorumluydu. Buradan mezun olanlar 6.sınıf olan Kilere geçiyorlardı. Kilerdeki öğrenciler sarayın bütün mutfak işlerinden sorumluydular. Her gün sayısı 5000’i geçen saray halkının değişik birimlerine servis edilen yemek trafiğini kontrol ediyorlardı. Enderun Mektebindeki 7. ve son sınıf ise Has Odaydı. Buradaki öğrenciler padişahın özel hizmetinden sorumluydu. Görüşmelerde padişahın arkasında bekleyerek devlet işlerini yerinde gözlemlerdi. 39 öğrenciden 4’ü en kıdemli mevkiyi oluşturuyordu. Bunlar Has Odabaşı, padişahın silahlarından sorumlu olan Silahdar Ağa, kıyafetlerin muhafaza eden Çuhadar Ağa ve atının yularından tutup eşlik eden ve atların bakımından sorumlu olan Rikabdar Ağa’ydı. Has Oda öğrencileri,bütün bu görevlerinin yanı sıra, kutsal emanetlerin bakımından da sorumluydu. Enderun Mektebinden mezun olanlar Sancak Beyi, Beylerbeyi, 2.Vezir gibi mevkilerde görev yaptıktan sonra Sadrazamlığa kadar yükseliyorlardı. Bunun tek istisnası ise, mezun olur olmaz direk sadrazam olan Pargalı İbrahim Paşa’ydı. Kanuni Sultan Süleyman’ın Şehzadeliği döneminde Manisa’da sultanla tanışmışlardı.Has Oda Başı olan Pargalı İbrahim ( diğer adlarıyla Makbul İbrahim veya Makdul ibrahim) mezun olduktan direk Piri Mehmet Paşa’nın yerine direk sadrazam olmuştu. Enderun Mektebi, Sultan 2.Mahmut döneminde kurulmaya başlayan modern okullardan sonra işlevini yitirmeye başladı. Sultanın 1826’daki Vaka-i Hayriye olayı ile Yeniçeri Ocağını kaldırmasından sonra askerler buradan seçilmeye başlandı. Bir süre sonra ise tamamen ortadan kalkarak tarihin tozlu sayfalarında yerini aldı.

Topkapı Sarayı’nı ziyaret etmeden önce, bağlı bulunduğu Milli Sarayların ziyaret düzenlemesiyle ilgili şu yazıya mutlaka göz atın

https://www.okuryazarkitaplar.com/milli-saraylar-yaz-donemine-ozel-saat-duzenlemesi-yapti/

Topkapı Sarayı’ndaki ilginç noktalarından birini anlattığım şu kısa videoyu mutlaka izleyin

https://www.youtube.com/watch?v=aoSOS1Nlyks